Trong toàn bộ giáo pháp, Đức Phật nhiều lần chỉ rõ: chính vì chúng ta không nhận ra sự khác biệt giữa Thức và Tánh Giác mà vòng sinh tử vẫn tiếp diễn. Thức là cái biết thông qua đối tượng, trong khi Tánh Giác là cái biết vốn sẵn, trong sáng, không cần nương vào bất kỳ đối tượng nào. Hiểu đúng về Thức là bước đầu quan trọng để hành giả phân biệt được đâu là vọng, đâu là chân.
Thức (viññāṇa) có nghĩa là "biết phân biệt". Khi một căn tiếp xúc với một trần, lập tức sinh khởi một loại thức tương ứng:
Mắt tiếp xúc với sắc → sinh ra nhãn thức.
Tai tiếp xúc với tiếng → sinh ra nhĩ thức.
Mũi tiếp xúc với hương → sinh ra tỵ thức.
Lưỡi tiếp xúc với vị → sinh ra thiệt thức.
Thân tiếp xúc với xúc chạm → sinh ra thân thức.
Ý tiếp xúc với pháp (ý niệm, khái niệm) → sinh ra ý thức.
Như vậy, Thức luôn cần có căn – trần – xúc mới phát khởi. Nó không phải là cái biết vốn sẵn, mà là cái biết có điều kiện. Chính vì có điều kiện, Thức luôn mang tính giới hạn, phân chia và thay đổi.
Thức vận hành dựa trên sự phân biệt: đẹp – xấu, dễ chịu – khó chịu, thích – không thích. Nó thiết lập một thế giới nhị nguyên: chủ thể và khách thể.
Ví dụ, khi ta thấy một bông hoa, Thức lập tức nhận diện: "đây là hoa hồng", rồi phân biệt: "đẹp" hoặc "không đẹp", "tôi thích" hoặc "tôi không thích". Chính từ sự phân biệt này mà tham – sân – si nảy sinh. Thức, do đó, vừa là công cụ nhận thức, vừa là gốc rễ cho mọi phiền não.
Vì bị vô minh che phủ, Thức thường đồng hóa mình với đối tượng. Khi vui, ta tưởng rằng "tôi là niềm vui này". Khi buồn, ta cho rằng "tôi chính là nỗi buồn này". Nhưng thật ra, vui buồn chỉ là những đối tượng được biết, còn tánh biết thì không phải vui cũng chẳng phải buồn.
Không nhận ra điều này, con người bị cuốn vào vòng xoáy của cảm thọ và ý niệm. Chấp cái biết qua đối tượng làm "ta", chúng ta tạo nghiệp, rồi tiếp tục luân hồi trong sinh tử.
Nhận ra bản chất vận hành của Thức là bước đầu quan trọng để hành giả không lầm lẫn nó với Tâm Rõ Biết. Khi tỉnh thức, ta thấy rõ:
Thức luôn khởi rồi diệt, không bền chắc.
Thức bị chi phối bởi tập khí và vọng tưởng.
Thức chỉ phản ánh đối tượng, không phải là cái biết chân thật.
Chính sự thấy rõ Thức này giúp ta không còn đồng hóa mình với dòng tâm niệm, từ đó mở ra khả năng trở về với Tâm Rõ Biết vốn sáng tỏ và không sinh diệt.